ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ ΕΚΘΕΣΗΣ

ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ

1.   Δομή της παραγράφου

θεματική περίοδος	Είναι μια περίοδος Περιέχει: α) την κύρια ιδέα της παραγράφου             β) τη θέση του συγγραφέα Βρίσκεται στην αρχή της παραγράφου (και σπανιότερα στη μέση ή στο τέλος)
λεπτομέρειες	Είναι το υλικό με το οποίο αναπτύσσεται (τεκμηριώνεται, διασαφηνίζεται) η κύρια ιδέα της παραγράφου.
κατακλείδα	Συνοψίζει το περιεχόμενο των λεπτομερειών, είναι το λογικό συμπέρασμα της συλλογιστικής των λεπτομερειών.

Αρετές της θεματικής πρότασης

1. Αρχικά, καλό θα είναι να είναι σύντομη, για να είναι λειτουργική.
2. Να έχει ακρίβεια και σαφήνεια για να μην υπάρχει πρόβλημα κατανόησης.
3. Να περιέχει ένα σκοπό, μια ιδέα, γιατί σε μια παράγραφο δεν μπορούμε να αποδείξουμε περισσότερες από μια, αν θέλουμε να γράψουμε μια σωστή πα­ράγραφο.
4. Να μη χαρακτηρίζεται για δογματισμό (στάση που δε δέχεται αντίρρηση ή αμφισβήτηση) και υποκειμενισμό (θεωρία σύμφωνα με την οποία δεν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια, πραγματικότητα, γνώση, αλλά αυτές εξαρτώνται από το πώς τα βλέπει, αντιλαμβάνεται κάθε άτομο).
5. Να τελειώνει σε τελεία, για να ξεχωρίζει από τις λεπτομέρειες.

Πώς αρχίζουμε μια θεματική πρόταση	·        Υποστηρίζεται ότι... ·        Φημολογείται ότι... ·        Δε θα μπορούσαν να ισχυριστούν πολλοί ότι     ·        Αποτελεί γεγονός ότι… ·        Επικρατεί η άποψη ότι… ·        Είναι (αναμφισβήτητο) γεγονός ότι… ·        Είναι ευρύτατα διαδεδομένη η άποψη ότι…       ·        Λέγεται ότι... ·        Πολλοί ισχυρίζονται ότι...
Σύνδεση λεπτομερειών- Θ.Π	·        Συγκεκριμένα... ·        Βέβαια... ·        Ειδικότερα... ·        Επειδή (γιατί)... ·        Αυτό θεωρείται φυσικό, επειδή. ·        Αφενός... ·        Όπως... ·        Έτσι... ·        Αναντίρρητα... ·        Όμως... ·        Αρχικά... ·        Ειδικότερα... ·        Είναι γεγονός ότι... ·        Πρώτον... ·        Στην πραγματικότητα., ·        Απεναντίας...
Σύνδεση κατακλείδας- λεπτομερειών	·        Επομένως... ·        Λοιπόν...    ·        Άρα... ·        Έτσι... ·        Συμπερασματικά...   ·        Τέλος... ·        Είναι σαφές από τα παραπάνω…

2.   Αντιστοιχία παραγράφου – κειμένου

Παράγραφος	Κείμενο
Θεματική περίοδος	Πρόλογος
Λεπτομέρειες	Κύριο μέρος
Κατακλείδα	Επίλογος

3.   Τρόποι/ μέθοδοι ανάπτυξης παραγράφων

1)   ΜΕ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ

Τον τρόπο αυτό της ανάπτυξης τον χρησιμοποιούμε πάντα με φειδώ, διαφορετικά δίνεται η εντύπωση στον αναγνώστη ότι δεν έχουμε επιχειρήματα για να υποστηρίξουμε τις θέσεις μας.

Θεματική περίοδος	Η διατύπωση της θέσης χρειάζεται διευκρίνιση.
Λεπτομέρειες	Αναφορά παραδειγμάτων από: την ιστορία, τη λογοτεχνία, την καθημερινή ζωή, τις εμπειρίες μας ή τα επινοούμε. Τα παραδείγματα πρέπει να καταφάσκουν προς τη θέση της θεματικής πρότασης.
Κατακλείδα	Διατύπωση γενικού συμπεράσματος. Προαιρετική η χρήση της.
Χαρακτηριστικές λέξεις που μας βοηθούν να καταλάβουμε ότι η παράγραφος αναπτύσσεται με παραδείγματα είναι οι: Για παράδειγμα, λόγου χάρη, π.χ.....

Παράδειγμα:

Ο τόνος της φωνής του εκφωνητή ή του παρουσιαστή μπορεί να κάνει το ίδιο το γεγονός να φαίνεται διαφορετικό. Για παράδειγμα, όταν η φωνή του είναι έντονη, γεμάτη ενθουσιασμό και χαρά, έστω κι αν μεγαλοποιεί ένα δευτερεύουσας σημασίας γεγονός, επηρεάζει τους ακροατές και τους μεταδίδει ανάλογα συναισθήματα. Αντιθέτως, όταν ένα κοσμοϊστορικό γεγονός παρουσιάζεται με ανέκφραστο τόνο και ύφος, με χαμηλούς τόνους, διαπιστώνεται ότι και η πλειονότητα των ακροατών θα υποβαθμίσει τη σημασία του. Η χροιά της φωνής του εκφωνητή, λοιπόν, λειτουργώντας ως σχόλιο στη μετάδοση της πληροφορίας, συμβάλλει στην ανάλογη από το κοινό αποτίμηση του γεγονότος.

2)   ΜΕ ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΘΕΣΗ

Α) Ανάπτυξη παραγράφου

Θεματική περίοδος	Αναφέρονται τα συγκρινόμενα ή αντιτιθέμενα μέλη Αναγνωρίζεται η ομοιότητα ή η αντίθεση που υπάρχει ανάμεσα στα συγκρινόμενα μέλη
Λεπτομέρειες	Η ανάπτυξη γίνεται με δύο τρόπους: α) παρουσιάζονται όλα τα γνωρίσματα του ενός μέλους και στη συνέχεια όλα τα γνωρίσματα του άλλου μέρους β) καταγράφονται σημείο προς σημείο οι ομοιότητες και οι διαφορές των συγκρινόμενων ή αντιτιθέμενων μελών
Κατακλείδα	Περιλαμβάνει το συμπέρασμα της σύγκρισης ή μια γενική παρατήρηση και κρίση.
Λέξεις που μας βοηθούν να καταλάβουμε ότι η παράγραφος αναπτύσσεται με σύγκριση - αντίθεση είναι οι: αντίθετα, όμως, αλλά, εντούτοις, συγκριτικά, μολονότι, ωστόσο, εξάλλου, παρόμοια...

Παράδειγμα:

Ακούμε σήμερα να γίνεται λόγος για ανθρώπους συντηρητικούς ή προοδευτικούς. Συντηρητικός θεωρείται εκείνος που όχι μονάχα σέβεται, αλλά και αγωνίζεται να διατηρήσει, να συντηρήσει «τα παραδεδομένα». Η στάση του είναι καταφατική απέναντι στο παρελθόν, ενώ η στάση του νεωτεριστή είναι αποφατική. Ο νεωτεριστής θεωρεί το παρελθόν καταδικαστέο, τις αξίες του χρεωκοπημένες και επείγουσα την ανάγκη να εκφραστεί η εποχή με πράγματα καινούργια, να προβεί σε νέες θεσμοθετήσεις. Πολλές φορές δεν το βάζει, βέβαια, ο νους του πως, σύμφωνα με αυτήν τη διαδικασία και η εποχή που έρχεται, θα καταργήσει τα επιτεύγματα της εποχής αυτής, με την ανάλογη φιλοδοξία να δημιουργήσει έναν άλλο τρόπο ζωής.

ΠΡΟΣΟΧΗ! Κάποιες φορές οι αντιθετικοί σύνδεσμοι δηλώνουν τη μετάβαση του λόγου  και περιορίζονται στη μεταβατική ή προσθετική λειτουργία.

Β. Ανάπτυξη παραγράφου σε κείμενο με αντιθετική σύνδεση

Παράγραφος	Κείμενο
Θεματική περίοδος                              -->      Πρόλογος
Λεπτομέρειες το πρώτο μέλος της σύγκρισης/αντίθεσης  -->   πρώτη παράγραφος το δεύτερο μέλος της σύγκρισης/ αντίθεσης -->  δεύτερη παράγραφος
Κατακλείδα                          -->                             Επίλογος

3)   ΜΕ ΟΡΙΣΜΟ

Ορισμός είναι ο καθορισμός και η έκθεση των κύριων γνωρισμάτων μιας έννοιας. Π.χ. Ευτυχία είναι η ψυχική ικανοποίηση του ατόμου, που προέρχεται από τη σωματική ευεξία, την αίσθηση της εσωτερικής πληρότητας και την επιτυχία των στόχων που έθεσε στη ζωή του.

Στον ορισμό διακρίνουμε:

      i.        Την οριστέα έννοια: Η έννοια που ορίζεται,  π.χ. Ευτυχία

     ii.        Το γένος της έννοιας: Ευρύτερη έννοια στην οποία υπάγεται η οριστέα έννοια,  π.χ. η ψυχική ικανοποίηση του ατόμου

    iii.        Την ειδοποιό διαφορά: Τα διακριτικά χαρακτηριστικά της οριστέας έννοιας από άλλες του ίδιου γένους, π.χ. που προέρχεται από τη σωματική ευεξία, την αίσθηση της εσωτερικής πληρότητας και την επιτυχία των στόχων που έθεσε στη ζωή του

Τα είδη των ορισμών

α. ως προς τον τρόπο που παρουσιάζουν την οριστέα έννοια	αναλυτικός: παριστάνει την ουσία της έννοιας και εκθέτει τα γνωρίσματα που περιέχονται σε αυτή, π.χ. Αναλφαβητισμός είναι η αδυναμία του ατόμου να γράφει, να διαβάζει και να κατανοεί ένα απλό κείμενο.   συνθετικός ή γενετικός: περιγράφει τη διαδικασία γένεσης μιας έννοιας/ ενός πράγματος από τα αναγκαία και ουσιώδη συστατικά της/του μέρη π.χ. Βλ. ορ. Ευτυχία
β. ως προς την έκτασή τους	σύντομος: εκτείνεται σε μερικές γραμμές    εκτεταμένος: εκτείνεται σε μια παράγραφο ή σε ολόκληρο κείμενο (συνήθως με την παραγωγική μέθοδο)

Στη διατύπωση του ορισμού χρησιμοποιείται η παθητική σύνταξη, γιατί η οριζόμενη έννοια είναι υποκείμενο του ρήματος. Το ενεργητικό ρήμα έχει ως υποκείμενο το συντάκτη και χρησιμοποιείται το α’ ενικό (σπανιότερα) ή το α’ πληθυντικό (συχνότερα) πρόσωπο.

Παράγραφος με ορισμό

Θεματική περίοδος	Αποτελεί τον ορισμό της οριστέας έννοιας.
Λεπτομέρειες	Αναλύουν ή επεξηγούν το καθένα από τα χαρακτηριστικά που απαρτίζουν την ειδοποιό διαφορά της έννοιας.
Λέξεις που φανερώνουν ότι η παράγραφος αναπτύσσεται με ορισμό είναι οι: ορίζουμε, αποτελεί, είναι...

Παράδειγμα:

Χαρακτήρας (χαράσσω – αποτύπωμα, σφραγίδα) είναι το σύνολο των διαθέσεων, έξεων, ορμών και μορφών συμπεριφοράς, με τις οποίες το άτομο προσδιορίζεται τόσο στον εξωτερικό κόσμο όσο και στον εσωτερικό (εαυτό του). Δηλαδή όλες οι συνειδησιακές λειτουργίες (αντίληψη, διανόηση, βούληση, συναίσθημα και το «ψυχικό» υπέδαφος – έμφυτες και επίκτητες τάσεις), με τις οποίες το άτομο εκφράζει τον τρόπο ύπαρξής του και αντιδρά στο περιβάλλον που ζει και κινείται. Όταν ο χαρακτήρας αυτός, όπως τον προσδιορίσαμε, οργανώνεται και αυτοδιαπαιδαγωγείται μέσω της αγωγής – εκπαίδευσης, τότε φθάνει στο υψηλότερο ύφος του, ολοκληρώνεται και τον ονομάζουμε προσωπικότητα (με περισσότερο ηθικό απ’ ό, τι ψυχολογικό περιεχόμενο). Μπορούμε, λοιπόν ,να πούμε ότι «είμαστε ό, τι πράττουμε», εφόσον ο χαρακτήρας είναι η έκφραση ολόκληρου του ψυχικού και διανοητικού μας κόσμου.

4)   ΜΕ ΔΙΑΙΡΕΣΗ

Τα συστατικά στοιχεία της διαίρεσης

Διαιρετέα έννοια (γένος)	η έννοια που πρέπει να διαιρεθεί
Διαιρετική βάση	τα γνωρίσματα σύμφωνα με τα οποία γίνεται η διαίρεση. Τέτοια είναι:  το περιεχόμενο  η ποιότητα  η σχέση με τις άλλες η δομή της
Είδη (μέλη της διαίρεσης)	το αποτέλεσμα που προκύπτει από τη διαίρεση της διαιρετέας έννοιας με τη διαιρετική βάση.

Αναγκαίες προϋποθέσεις για μια σωστή διαίρεση

Για να είναι σωστή η διαίρεση πρέπει να είναι:

      ενιαία η διαιρετική της βάση, π.χ. Οι εγκλίσεις των ρημάτων είναι: η οριστική, η υποτακτική, η ευκτική και η προστακτική.

      τέλεια: να περιλαμβάνει όλα τα είδη του γένους, π.χ. Οι ονοματικοί τύποι είναι το απαρέμφατο και η μετοχή.

      συνεχής: να μη γίνεται κάποιο σφάλμα στα είδη της, π.χ. Τα είδη του ποιητικού λόγου είναι το έπος, το δράμα, ο διθύραμβος (η διαίρεση στο παράδειγμα δεν είναι συνεχής).

Η έκταση της διαίρεσης

Η διαίρεση μιας έννοιας μπορεί να είναι:

      σύντομη: αναφέρονται απλώς τα «είδη» της διαιρετέας έννοιας.

      εκτεταμένη: σε μια ή περισσότερες παραγράφους ή εκτεταμένο κείμενο.

Β. Παράγραφος με διαίρεση της έννοιας

Θεματική περίοδος	Περιέχει τη διαιρετέα έννοια, τη διαιρετική βάση και τα είδη
Λεπτομέρειες	Αναλύονται όλα τα είδη που αναφέρονται στη θεματική πρόταση
Κατακλείδα	Συμπυκνώνεται το νόημα της ανάλυσης που έγινε στις λεπτομέρειες
Λέξεις που μας βοηθούν να καταλάβουμε ότι η παράγραφος αναπτύσσεται με διαίρεση είναι οι: διαιρούμε, διακρίνουμε, πρώτο - δεύτερο...

Παράδειγμα:

Οι προτιμήσεις του ατόμου σχετικά με την επαγγελματική του ζωή περνούν από τρεις φάσεις: πρώτον, της φαντασίας× πιστεύει ότι μπορεί να πραγματοποιήσει ό, τι επιθυμεί, γιατί ακόμη δεν είναι σε θέση να κάνει διαχωρισμό ανάμεσα στις επιθυμίες – προσδοκίες και στις δυνατότητες υλοποίησής τους. Δεύτερον, της πειραματικής ή δοκιμαστικής φάσης – παίρνει υπόψη του τις συνθήκες, αλλά δεσπόζει περισσότερο η μελλοντική ικανοποίηση από την τρέχουσα πραγματικότητα – και τρίτον, της ρεαλιστικής επιλογής – το άτομο συμβιβάζει αυτό που επιθυμεί με αυτό που οι συνθήκες επιτρέπουν να πραγματοποιηθεί. Επομένως, ο ΣΕΠ στη σχολική περίοδο μπορεί να αποκαλύψει τις μη αποκρυσταλλωμένες κλίσεις του ατόμου, οι οποίες σε πρακτικό επίπεδο δεν φαίνεται να παίζουν τον καθοριστικό ρόλο για την επαγγελματική ζωή.

5)   ΜΕ ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΣΗ

Θεματική περίοδος	Διατυπώνεται η θέση του συγγραφέα. Η διατύπωση μας παρακινεί να ρωτήσουμε «γιατί» και καθίσταται απαραίτητη η ανάγκη αξιολόγησης.
Λεπτομέρειες	Παρατίθενται λογικά και αξιόπιστα επιχειρήματα που επιβεβαιώνουν τη θέση της θεματικής πρότασης.
Κατακλείδα	Επιβεβαιώνεται η ορθότητα της θεματικής περιόδου.
Χαρακτηριστικές λέξεις που χρησιμοποιούμε στον τρόπο ανάπτυξης παραγράφου με αιτιολόγηση είναι οι: Επειδή, γιατί, διότι...

Παράδειγμα:

Το ποδόσφαιρο μπορούσε να πάρει διαστάσεις φαινομένου μόνο στον 20^ο αιώνα. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας, η δυνατότητα δημιουργίας υπέροχων σταδίων και εκπληκτικών αγωνιστικών χώρων και, επιπλέον, η τελειοποίηση της μπάλας και των παπουτσιών, συνέβαλαν σημαντικά προς αυτή την κατεύθυνση. Πάνω από όλα, όμως, βοήθησε η τηλεόραση, η οποία έφερε το λαοφιλέστερο παιχνίδι σε κάθε γωνιά του πλανήτη, μεταφέροντας μια υπέροχη παράσταση ,μπροστά στα μάτια δισεκατομμυρίων φιλάθλων. Έτσι, το ποδόσφαιρο, αργά αλλά σταθερά, προσήλκυσε επενδυτές, ανοίγοντας νέους ορίζοντες στην ανάπτυξή του.

6)   ΜΕ ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Θεματική περίοδος	Αναφέρονται: α) τα αίτια ή β) τα αποτελέσματα
Λεπτομέρειες	Αναπτύσσονται με επαρκή σχολιασμό: α) Τα αποτελέσματα, όταν τα αίτια αναφέρονται στη θεματική περίοδο ή β) Τα αίτια, όταν στη θεματική περίοδο αναφέρονται τα αποτελέσματα.
Κατακλείδα	Επιβεβαιώνεται η σχέση αιτίου και αποτελέσματος
Λέξεις που μας βοηθούν να καταλάβουμε ότι η παράγρα¬φος αναπτύσσεται με αίτιο - αποτέλεσμα είναι οι: Αιτία, αποτέλεσμα, οφείλεται, επιδρά, συνεπώς, άρα, ευθύνεται, γιατί, διότι...

Παράδειγμα:

Οι συνέπειες του αναλφαβητισμού είναι οδυνηρές για την κοινωνία. Συγκεκριμένα, δεν πετυχαίνεται η οικονομική ανάπτυξη της κοινωνίας, όταν ο αριθμός των αναλφάβητων είναι μεγάλος, αφού η τεχνογνωσία απαιτεί εξειδικευμένη παιδεία, την οποία δε διαθέτουν οι αναλφάβητοι. Επίσης, η δυσκολία τους να επικοινωνούν και να κατανοούν τις κοινωνικές εξελίξεις, τους οδηγεί, πολλές φορές, σε κοινωνική περιθωριοποίηση, ενώ καταλυτικές είναι οι συνέπειες και για το δημοκρατικό πολίτευμα, που στηρίζεται στο λόγο και στον αντίλογο, στη θέση, στην αντίθεση και στη σύνθεση, για τα οποία είναι απαραίτητη η καλλιέργεια των ατόμων. Επιπλέον, μένουν προσκολλημένοι σε δόγματα, δεισιδαιμονίες και προκαταλήψεις, με αποτέλεσμα την επικράτηση ενός γενικότερου συντηρητικού πνεύματος. Ο αναλφαβητισμός, λοιπόν, στην εποχή των επιστημών και της εξέλιξης, αποτελεί σημαντικό ανασχετικό παράγοντα σε κάθε κοινωνική δραστηριότητα.

7)   ΜΕ ΑΝΑΛΟΓΙΑ

Χρησιμοποιείται προκειμένου να γίνει περισσότερο κατανοητή η σημασία της κύριας έννοιας του θέματος, αφού προβάλλεται μια λανθάνουσα ομοιότητα με μια άλλη έννοια που φαινομενικά είναι διαφορετική. Επειδή ο αναλογικός συλλογισμός δεν οδηγεί πάντα σε ορθό λογικό συμπέρασμα, η χρήση του είδους αυτού πρέπει να γίνεται με προσοχή. Συγκεκριμένα, απαιτείται:

• Πετυχημένη αναλογία
• Καλή οργάνωση της παραγράφου
• Χρήση σωστών διαρθρωτικών λέξεων, π.χ. όπως... έτσι, ανάλογα ισχύει και..., το ίδιο θα παρατηρούσε κανείς και για..., και ο... κλπ.

Στην αναλογία προβάλλεται η ομοιότητα σε δύο μέρη. Το ένα είναι το υποκείμενο και το άλλο το αντικείμενο της αναλογίας.

Στην αλληγορία δε συγκρίνονται δύο αντικείμενα. Προβάλλεται ένα αντικείμενο, το οποίου η σημασία υποκρύπτεται. Στην αλληγορία τα περιγραφόμενα φαίνονται απίθανα.

Στην παραβολή παρατίθενται με αληθοφανή τρόπο γεγονότα που μπορεί να συμβούν στην πραγματικότητα.

Θεματική περίοδος	Εισάγεται η αναλογία (με μεταφορά ή παρομοίωση) με τα δύο σκέλη: ·         Αυτό που αναφέρεται στην κύρια έννοια ·         Το άλλο που αναφέρεται σε ένα αντικείμενο που παρουσιάζει αναλογίες/ ομοιότητες προς αυτή.
Λεπτομέρειες	Αν το μέρος που αποτελεί τη μεταφορά είναι δεύτερο στη θεματική πρόταση, καλό είναι στις λεπτομέρειες να αρχίζουμε την ανάπτυξη πρώτα από αυτό και μετά να καταλήγουμε στην κύρια έννοια του θέματος.
Κατακλείδα	Εντοπίζονται τα κοινά στοιχεία των μερών της αναλογίας.
Λέξεις που μας βοηθούν να αντιληφθούμε ότι η παράγραφος αναπτύσσεται με αναλογία είναι οι: Ανάλογα, αναλογικά, παρόμοια, παρομοιάζω, τόσο... όσο, όπως... έτσι, σαν...

Παράδειγμα:

Ο τρόπος λειτουργίας της σύγχρονης παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας είναι ανάλογος με εκείνον της μηχανής. Η λειτουργία μιας πολυσύνθετης μηχανής είναι αποτέλεσμα της διαδοχικής και αρμονικής μετάδοσης της κίνησης από μοχλό σε μοχλό, από γρανάζι σε γρανάζι. Οποιαδήποτε βλάβη ή διαφοροποίηση της λειτουργίας κάποιου τμήματος επηρεάζει άμεσα τον τρόπο λειτουργίας ολόκληρου του συστήματος. Ανάλογα λειτουργεί στην εποχή μας και το παγκόσμιο κοινωνικό σύστημα. Η αλληλεξάρτηση των λαών είναι βέβαιο γεγονός στην ομαλή λειτουργία της παγκόσμιας κοινότητας. Η οικονομική δύναμη του ενός ενεργοποιεί την τεχνογνωσία του άλλου, ενώ η γνώση είναι αποτέλεσμα της διεπιστημονικής προσέγγισης και της συσσώρευσης της ανθρώπινης εμπειρίας. Επίσης, η συντήρηση μιας χώρας έχει ανάγκη από τα προϊόντα της άλλης, ενώ τα τοπικά προβλήματα, επηρεάζουν αργά ή γρήγορα ολόκληρο τον κόσμο.

8)   ΜΕ ΣΥΝΔΥΑΣΜΟ ΜΕΘΟΔΩΝ

Η μέθοδος αυτή χρησιμοποιείται από τον συγγραφέα, όταν θέλει να καταστήσει περισσότερο σαφή και πειστική τη θέση του. Για το λόγο αυτό συνδυάζει δύο ή περισσότερους τρόπους ανάπτυξης. Ο κάθε τρόπος ανάπτυξης δεν είναι απαραίτητα της ίδιας έκτασης.

Παράδειγμα:

Είναι πλάνη να υποστηρίζομε ότι η επιστημονική και τεχνική πρόοδος των τελευταίων τριών αιώνων όχι μόνο δε καλυτέρεψε, αλλά χειροτέρεψε τον άνθρωπο. Το επιχείρημα (που με τόσην ελαφρότητα επαναλαμβάνεται ακόμη και από σοβαρούς συζητητές) ότι οι πιο προοδευμένοι στην επιστήμη και στα γράμματα λαοί φάνηκαν οικτρότεροι και πιο αδίσταχτοι, απάνω στον πυρετό του τελευταίου πολέμου, δεν έχει αποδεικτική αξία αναμφισβήτητη, άμα το αναλύσει κανείς περισσότερο. Υπενθυμίζω τη διάκριση που κάνουν οι Μαθηματικοί, μεταξύ αναγκαίων και επαρκών συνθηκών, γιατί αυτή θα μας δώσει το λογικό σχήμα να βάλομε τα πράγματα στη θέση τους. Να υπάρχουν σε μεγάλη ποσότητα υδρατμοί στην ατμόσφαιρα, είναι μια αναγκαία προϋπόθεση της βροχής – όχι όμως και επαρκής, γιατί αυτή και μόνη (χωρίς π.χ. μια ορισμένη πτώση της θερμοκρασίας) δε φέρνει τη βροχή. Αυτό συμβαίνει και στη δική μας περίπτωση. Κανείς δε θα ισχυριστεί ότι φτάνει μια διδακτορική διατριβή στη Χημεία ή ένα Νόμπελ της Φυσικής, για να γίνει και ηθικά ανώτερος ένας άνθρωπος× όταν όμως φωτίζεται ο νους του με τη διερεύνηση των νόμων του σύμπαντος και από τούτο το φωτισμό υψώνεται το πνευματικό του βλέμμα έως τη θεώρηση κάποιων ανώτερων αληθειών, δημιουργούνται οι αναγκαίες συνθήκες, για να αναπτυχθούν μέσα στην ψυχή του σπέρματα του καλού (εάν είναι ζωντανά) και έτσι να γίνει άνθρωπος.

 (Ανάπτυξη με παράδειγμα και αναλογία)

4.   Αρετές παραγράφου

Εκτός από την καλή δομή μια παράγραφος θα πρέπει να έχει:

1. Σαφήνεια: Είπαμε πως στη θεματική πρόταση γράφουμε μια ιδέα, άποψη ή τη θέση μας για το θέμα με το οποίο θα ασχοληθούμε. Απλώς, επιβάλλεται να είναι συγκεκριμένη. Γιατί όταν είναι εμφανής τότε εξασφαλίζουμε από τη μια σαφήνεια και ακρίβεια και από την άλλη ξέρουμε και εμείς τι θα γράψουμε στις λεπτομέρειες.
2. Επαρκή ανάπτυξη: Στις λεπτομέρειες γράφουμε τα επιχειρήματα, τις αποδεί­ξεις που υποστηρίζουν ή απορρίπτουν αυτό, που έχουμε γράψει στη θεματική πρόταση. Φυσικά, όλα αυτά πρέπει να είναι ικανοποιητικά σε αριθμό για να έχει η παράγραφος επαρκή ανάπτυξη.
3.  Ενότητα, Συνοχή: Όλα τα επιχειρήματα και οι αποδείξεις μας επιβάλλεται να συνδέονται νοηματικά και λογικά με την ιδέα, άποψη ή τη θέση που έχουμε αναφέρει στη θεματική πρόταση. Όταν συμβαίνει αυτό τότε η παράγραφος έχει ενότητα.

Η ενότητα ή συνοχή επιτυγχάνεται με διάφορους μηχανισμούς που βοηθούν στην ευκολότερη μετάβαση από τη μια ιδέα στην άλλη. Γιατί με αυτόν τον τρόπο μεταδίδονται τα νοήματα λογικά και αβίαστα, ώστε ο λόγος να είναι συνεχής και να μη δημιουργούνται λογικά κενά. Έτσι καταλαβαίνουμε καλύτερα τη σκέψη του συγγραφέα.

Οι κυριότεροι μηχανισμοί συνοχής είναι:

1. Η χρήση διαρθρωτικών λέξεων ή φράσεων που δηλώνουν:

• Προσθήκη: επίσης, ακόμη, επιπλέον, εκτός απ' αυτά, συμπληρωματικά, έπειτα, εξάλλου, και, παράλληλα, αξίζει ακόμη να σημειώσουμε, θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε, δεν πρέπει να λησμονούμε ακόμη, ας ση­μειωθεί ακόμη ότι, αν σε αυτά προσθέσουμε...
• Γενίκευση: γενικά, γενικότερα, ευρύτερα, τις περισσότερες φορές...
• Αναλογία, ομοιότητα: όπως, ως, όμοια, σαν...
• Ταξινόμηση, διαίρεση: αφενός - αφετέρου, από τη μια - από την άλλη...
•  Επεξήγηση, διασάφηση: δηλαδή, με άλλα λόγια, πιο συγκεκριμένα, σαφέ­στερα, για να γίνω πιο σαφής, αυτό σημαίνει, λόγου χάρη, για παράδειγμα, παραδείγματος χάρη, για να γίνει πιο σαφές, καλό είναι να διευκρινίσουμε, με όσα αναφέρθηκαν εννοούσα, με άλλα λόγια, εννοώ ότι...
• Όρο, προϋπόθεση: εκτός αν, εφόσον, σε περίπτωση που, με την προϋπό­θεση, με το δεδομένο, με τον όρο, με τη δέσμευση, φτάνει να...
•   Διάζευξη: ή - ή, είτε - είτε, ούτε - ούτε, μήτε - μήτε...
•  Εναντίωση, αντίθεση: αντίθετα, αλλά, όμως, εντούτοις, σε αντίθεση, ωστόσο, ενώ, απεναντίας, παρόλο που, από την άλλη πλευρά, αντίστρο­φα, μολονότι, αν και, ακόμη και αν, παρόλα αυτά, εξάλλου, σε αντίθετη περίπτωση...
•   Αιτιολόγηση: διότι, γιατί, επειδή, εξαιτίας, γ ι’ αυτό το λόγο, αυτό είναι αποτέλεσμα, αυτό οφείλεται, ένας ακόμη λόγος...
• Χρονική σχέση: αρχικά, όταν, έπειτα, πριν, ενώ, πρώτα, καταρχάς, ύστερα, προηγουμένως, εντωμεταξύ, στη συνέχεια, τώρα, αφότου, συγχρόνως, ταυ­τόχρονα, στην αρχή, καθώς, σήμερα, αμέσως, αργότερα, τελικά, τέλος...
• Τοπική σχέση: εκεί, εδώ, μέσα, κοντά...
•   Αποτέλεσμα, συμπέρασμα: επομένως, άρα, συνεπώς, κατά συνέπεια, συ­μπερασματικά, γ ι’ αυτό λοιπόν, ανακεφαλαιωτικά, επιλογικά, καταληκτικά, ώστε, όπως προκύπτει, λοιπόν, τελικά, επομένως, συνοψίζοντας, για να συνοψίσουμε, ως συμπέρασμα, έτσι, συνακόλουθο όλων αυτών, αυτό έχει ως αποτέλεσμα...

2. Η χρήση αντωνυμιών: αυτός, εκείνος, άλλος, ο οποίος, που αναφέρονται σε όρους προηγούμενων προτάσεων ή περιόδων.

3. Η επανάληψη λέξης ή φράσης: επαναλαμβάνονται λέξεις ή φράσεις προη­γούμενης πρότασης ή παραγράφου, αυτούσιες ή συνώνυμες τους.

4. Η χρήση λέξεων που έχουν νοηματική συγγένεια ή συνάφεια με τέτοιο τρόπο, ώστε να θεωρείται περιττή η χρήση διαρθρωτικών λέξεων ή φράσεων